UZAKTAN EGITIM GEREKSINIMI

Doç.Dr. Feyzi ULUG

Gazi Üniversitesi, Ankara

Özet: Türkiye'de zorunlu ilkögretim süresi bes yildan sekiz yila yükseltilmistir. Bu süreçte, karsilasilan sorun, yayginlastirmaya iliskindir. Bu noktada, çalisma, destekleyici bir araç olarak uzaktan egitimin ilkögretim sisteminde kullanilabilirligi konusunu islemektedir.

Abstract: The mandatory primary education in Turkey has been extended from five years to eight years. The problem encountered in the process is expansion. This study deals with the possibility of using distance education in primary education as a supporting tool.

Giris

Egitimin birey ve toplum yasamindaki yeri, günümüzde, bütün zamanlardan daha çok önem kazanmistir. Toplumsal süreçte egitim olgusu, sonuçta daha üretken, daha gelismis ve daha mutlu bir toplum amacina hizmet etmektedir. Bu bakimdan, daha nitelikli egitim, her toplumda öncelikli hedefler arasindadir. Toplumsal degisme, ulasilan gelismislik düzeyine bagli olarak süre, kapsam ve nitelik boyutlari açisindan egitim süreçlerinde de köklü dönüsümleri yaninda getirmektedir. Böylece, bir yandan egitim yoluyla bireye kazandirilacak davranissal yeterlikler degismekte, bir yandan da egitim süresi hem dönem hem de okul yili olarak yükselmektedir.

Bu durum, Türkiye için de geçerlidir. Nitekim, zorunlu egitim süresi, bes yillik ilkokul ögrenimiyle sinirli iken, uzun siyasal tartismalarin ardindan, Agustos 1997'de çikarilan 4306 sayili yasayla, "kesintisiz program" mantigi içinde sekiz yila yükseltmistir. Böylece, "ilkokul" ve "ortaokul" biçiminde örgütlenmis olan ilkögretim düzeyindeki okul sistemi, "ilkögretim okulu" adiyla ve tekli okul çatisi altinda yeniden yapilandirilmistir.

Sekiz yillik zorunlu ilkögretim uygulamasina geçiste en önemli sorun, bu egitimin bir an önce ülke düzeyine yayginlastirilmasidir. Onun önündeki en büyük engel ise; okul, derslik, donanim ve insangücü gibi alt yapi yetersizliklerdir. Her ne kadar, sekiz yillik ilkögretime geçilmesiyle, söz konusu alt yapinin gelistirilmesi yönünde kimi düzenleme kararlari alinmissa da makro ölçekteki kararlarla, özellikle 12-14 yas grubunda yüzde 64 olan okullasma oranini kisa dönemde yüzde 100'lere yükselterek 1,9 milyon dolayindaki çocuga egitim olanagi saglamak olanakli görünmemektedir (Ulug, 1997). Bu konuda karsilasilan en büyük darbogaz, nüfus dagilimi ve cografik kosullarla ilgilidir. Türkiye'de 25 milyon kadar insan köy birimlerinde yasamakta ve köylerin ortalama nüfus büyüklükleri de 700 dolayinda bulunmaktadir (DIE, 1997). Oysa, bu nüfus, köylerde açilacak ilkögretim okullarinin yasamasina elverecek büyüklükte degildir. Çünkü, egitim planlamasi açisindan alindiginda, her sinif düzeyinde her biri 40 ögrencilik sekiz sinif için gereken nüfus büyüklügü 1996 yili verileriyle 2134'tür (Ulug ve Kaya, 1997). Buna göre, belirtilen sayinin altindaki köylerde ilkögretim okulu açilmasi ekonomik gerereklerle bagdasmamaktadir.1 Daha önce, köy türü yerlesim birimlerinde ortaokullarin sayica çok sinirli kalmasinin gerisinde de ayni gerekçe vardir. Bugün, okullasamamis asil çag nüfusunun köy birimlerinde yasamasi da bu konuda açik bir göstergedir.

Ilkögretimde Uzaktan Egitimin Yeri

Kirsal kesimde sekiz yillik ilkögretimin geleneksel sinifiçi egitimi öne çikaran modeller içinde yayginlastirilabilmesi için basvurulmasi gereken iki önemli yol vardir:

1. Çevresindeki birkaç küçük yerlesim birimiye ulasimi en kolay olan merkezi bir yerlesim alanina bir ilkögretim okulu kurmak ve çevre birimlerden buraya günübirlik ögrenci tasimak.

2. Ögrencilere barinma olanagi da veren çok sayida yatili ilkögretim okulu açmak ve küçük yerlesimlerdeki çocuklari ögretim süresi boyunca bu okullarda toplamak.

Türkiye açisindan bu iki seçenek de ilkögretimin yayginlastirilmasinda son derece önemlidir. Kaldi ki, su anda çok sinirli olarak her iki yöntem de kullanilmaktadir (MEB, 1998). Ancak, Türkiye'deki iklim kosullari her durumda tasimali sistemin uygulanmasina olanak vermedigi gibi, psiko-sosyal nedenler de bütün köy çocuklarina yatili ilkögretim okullarinda egitim verilmesini engellemektedir.

Bu durumda, zorunlu ilkögretimin yayginlastirilmasinda, belirtilen olumsuzluklari karsilayici olabilecek üçüncü bir yolun denenmesi kaçinilmazdir. O da, sözü edilen iki yöntemle de ulasilamayan kesim için, uzaktan egitim yöntemlerinin ise kosulmasidir. Amaç, uzaktan egitimi ilkögretimde geleneksel egitimin yerine koymak degil; ancak, sinifiçi egitimde altyapi sorunlari çözümlenene degin, uzaktan egitim olanaklarindan nitelik boyutunu gözden kaçirmadan, "destekleyici bir araç" olarak yararlanmaktir. Gelismis ve gelismekte olan pekçok ülkede de uzaktan egitimden benzer amaçlarla yararlanilmaktadir.

Öyleyse, sekiz yil süreli zorunlu ilkögretimin yaygilasmasi için agirlikli olarak alinacak çesitli önlemler yaninda; kisa dönemde sorunun çözümüne bir katki olarak daha kusatici bir yaklasim; sinifiçi egitimin dogurdugu mekan, donanim ve insangücü sorununu en aza indiren, görece daha ekonomik uygulamalarin ise kosulabilmesidir. Uygulanabilir görünen yöntem ise, uzaktan egitimdir. Çünkü, uzaktan egitim, kullanilacak araçlara bagli olmak kosuluyla, yapisi geregi, farkli cografik alanlarda yasayan kimselere kendine özgü araçlarla daha kolayca egitim hizmeti sunulmasinda üstün özelliklere sahiptir (Keegan, 1996).

Gerçekte, uzaktan egitim kapsaminda toplanabilecek uygulamalarin hemen tümü ya örgün egitimde kapasite yetersizliginden ya da devami zorunlu kilan örgün egitim olanaklarini ise kosmanin ekonomik olmadigi ve yüksek maliyet gerektirdigi durumlarda ortaya çikmislardir. Günümüzde iletisim teknolojilerindeki gelisime kosut olarak, geleneksel egitimin yetmedigi ya da yetemedigi her asamada uzaktan egitim, boslugu dolduracak baslica araçtir (Holmberg, 1989). Bu saptama, gelismis olsun olmasin baska ülkeler için de böyledir. Artik pek çok ülkede uzaktan egitim modelleri, egitim sistemlerinin ayrilmaz parçalaridir.

Uzaktan Egitimin Saglayacagi Katkilar

Zorunlu ilkögretimde uzaktan egitim uygulamasinin, ilkögretim sistemine saglayabilecegi katkilar oldukça genistir. Bir kez, ilkögretim düzeyinde ise kosulacak etkili bir uzaktan egitim modeli, bu düzeydeki firsat esitliginin saglanmasina ciddi biçimde katkida bulunacaktir. Bu yolla, geleneksel örgün egitim modelleri içinde yakin gelecekte okullasmasi saglanamayacak zorunlu ilkögretim yas grubundaki genis bir kitlenin, okullasma sorununa çözüm bulunabilecektir. Ayni baglamda, böylesi bir yaklasim, ulasilacak ortak standartlar nedeniyle, hem egitimin bireye mal olusu hem de ortamsal esitlik boyutlarinin gelistirilmesine katki saglayacaktir.

Öte yandan, ilkögretimde uzaktan egitim çerçevesinde yürütülecek grupsal etkinlikler genel olarak varolan egitim mekanlarinin kullanimina dayanacagi için, yönetsel hizmetler disinda, uzaktan egitim uygulamasi ek mekan gereksinimi de duyurmayacaktir. Yani sira, ekonomik olmayan yerlesim birimlerinde ilkögretim okulu açma zorunlulugu ortadan kalkacagindan, önerilen yaklasim, zorunlu ilkögretimde derslik gibi kapali mekan ve insangücüne olan gereksinimin en optimal düzeye çekilmesine yardimci olacaktir.

Çok genç bir nüfus yapisina sahip olan Türkiye'de en önemli sorunlardan birisi, bu nüfusun egitim düzeyinin düsüklügüdür. Nitekim, ilkokul mezunu olarak yasama atilan milyonlarca yetiskin bulunmaktadir. Ilkögretim sisteminde uzaktan egitimi yaklasimi, ilkokul mezunu olarak kalan yetiskinlere, ilkögretimi tamamlama olanagi verme özelligiyle belirgin bir üstünlük tasimaktadir. Özellikle belli bir is dalinda çalisanlar ve ev kadinlari için, kendi istedigi süre ve kosullarda egitim olanagi saglamasi, yasam boyu egitim amacina hizmet etmektedir.

Uzaktan egitim teknolojileri, örgün sistemlerde kullanilan teknolojilerin de bir bakima öncüleridir. Hiç kuskusuz bu durum, uzaktan egitimin ögrenciyle etkili iletisim kurma arayis ve zorunlulugundan dogmaktadir. Uzaktan egitime dayali ilkögretimde kullanilacak teknolojiler ve bu baglamda üretilecek medya materyalleri, çok yönlü kullanim olanagi vermektedir. Öyle ki, bu materyaller, ilkögretime iliskin egitim standartlarini belirleyecek deger ölçülerinin gelistirilmesini saglayacagi gibi; geleneksel ilkögretim kurumlarindaki niteligin daha çok yükselmesi için de yaygin bir ortam olusturacaktir. Bunlar ayni zamanda, toplumun genel olarak egitilmesi amacina hizmet edecegi için, kültür düzeyinin yükseltilmesine de katki saglayacaklardir.

Burada söz konusu edilen yaklasimin öngördügü insangücü sayisi, geleneksel ilkögretimle karsilastirilamayacak kadar düsüktür. Kaldi ki, bu amaçla sistemde varolan insangücü fazlasi ise kosulabildigi sürece, çok teknik olanlar disinda, uygulama için yeni insangücü alimi da gerekmemektedir. Ancak bu asamada, eldeki insangücünden daha etkin biçimde yararlanilabilmesi için, bunlarin uyarlama egitimine tutularak yeterliklerinin gelistirilmesi gerekmektedir. Böylece, bir yandan egitim sisteminin genel verimliligi yükseltilirken, canliligi da artirilmis olacaktir.

Uzaktan egitimin ilkögretim düzeyinde kullaniminda, yapi ve isleyise iliskin ögeler özel bir dikkat gerektirmektedir. Bunlar, bütün uzaktan egitim sistemlerinde oldugu gibi; yönetim, finansman, program, ögrenci, destek hizmetleri, tesis ve donanimla ilgilidir (Alkan, 1998). Uygulanan modelin etkili olabilmesinde, söz konusu ögelerin model içindeki öneminin çok iyi kavranmasi gerekir. Yoksa, ilkögretimi amaçlayan bir uzaktan egitim modeli ortamsal olarak yalnizca, yazili materyal ve radyo-televizyon programlariyla sinirlanamaz. Tersine, böyle bir modelde, bilisim ve iletisim teknolojilerindeki tüm olanaklarin ögretim sürecinde ise kosulmasi yaninda, çesitli yüzyüze egitim ve grup etkinlikleriyle uygulamanin desteklenmesi zorunlulugu vardir. O nedenle, egitim ve yas gruplarinin özellikleri gözetilerek, ilkögretimde düzeyinde yürütülecek uzaktan egitim kapsaminda; gezici ögretmen, yogunlastirilmis sinifiçi yöntemler, akademik danismanlik ve ortak grup etkinliklerinin islek bir model baglaminda degerlendirilmesi kaçinilmazdir. Böylesi bir modelin ne tür bir örgütsel yapilanma ve isleyisi öngörecegi ise, varolan teknik altyapi ve olanaklarla birlikte düsünülmelidir.

Uzaktan Egitime Dayali Ilkögretimde Ilkeler

Ilkögretimi yayginlastirma amaciyla düzenlenecek uzaktan egitimin, üzerinde uzlasma saglanmis belirli ilkelere dayanmasi zorunludur. Bu ilkeler, sekiz yillik zorunlu ilkögretim düzeyinde yürütülecek çalismalar için yol gösterici olmanin ötesinde, modelin basarisi açisindan da yasamsal önemdedir.

Ilkögretim sürecinde uzaktan egitimin ise kosulmasina yönelik pek çok ilke söz konusudur. Özellikle uygulayicilar açisindan alindiginda, onlarin yönünü belirlemeye yardimci olacak ana ilkeler söyle siralanabilirler: 1.

Uzaktan egitim, egitim alanindaki çagdas bilgi ve teknolojileri kullanan, kendine özgü ögrenme ortamlari olan bir egitimdir. Bu egitimde gerekli alt yapinin amaca uygun biçimde kurulup çalistirilmasi, yürütülecek egitim etkinlikleri açisindan basarinin anahtaridir. 2.

Geleneksel ilkögretim için gerekli ortamsal kosullarin saglanamadigi ya da yetersiz kaldigi her durumda uzaktan egitim yaklasimindan yararlanilabilir. Ancak, bu düzeyde yürütülecek uzaktan egitim etkinliklerinde, yogun biçimde kurumlar ve birimler arasi isbirligi ve esgüdüm gereklidir. 3.

Uzaktan egitimde kamusal maliyet geleneksel ilkögretime göre daha düsüktür. Ancak bu durum, egitim niteliginden özveride bulunma sonucunu doguramaz. Dolayisiyla, ilkögretim düzeyinde yürütülecek uzaktan egitim uygulamasinda, olanaklar ölçüsünde bütün çagdas egitim teknolojilerinden en etkin biçimde yararlanilmasi gerekir. 4.

Zorunlu egitim devletin yönetim, gözetim ve sorumlulugundadir. Uzaktan egitim yoluyla ilkögretim uygulamasina kayitli ögrencilerin genel egitim maliyetine katilimlari, en çok, ilgili ders materyallerini saglamakla sinirlidir. Devlet, bu ders materyallerini planlama, üretme, satin alma gibi görevleri üstlenmenin yaninda; bunlari, karsiliksiz verme, borçlandirarak verme, ödünç verme, maliyet degerleri üzerinden satma gibi çesitli yollarla ögrencilere saglamakla da yükümlüdür. 5.

Uzaktan egitim; kendine özgü bilgi, beceri ve yeterlikler gerektiren bir uzmanlik alanidir. Bu alanda isdihdam edilen ögretmen, uzman ve yöneticilerin uzaktan egitimi bilen, görev alanina iliskin sorunlari algilama, tanimlama ve çözümleme yeterliklerine sahip bilgi ve becerilerle donatilmalari zorunludur. 6.

Ilkögretim ögrencisi, daha üst düzeylerdeki ögrencilerden farkli psiko-sosyal özelliklere sahiptir. Uzaktan egitimi ise kosan bir ilkögretim uygulamasinda bunun bilinmesi gerekir. Burada basari; ögrenciye en kisa, en seri, en ucuz ve en etkili biçimde ulasilarak onunla iletisim kurulmasina baglidir. Yapisal örgütlenme bu anlayisi öne çikarmalidir. Dolayisiyla, anilan yaklasimda yönetsel isleyis düzeni, ortaya çikabilecek sorunlari en kisa ve etkili biçimde çözümleme olanagi saglayacak biçimde esnek bir yapilanma, yetkilendirilmis alt birimler ve sistem duyarliligini vurgulamalidir. 7.

Uzaktan egitime dayali ilkögretim modelinde, öngörülen egitim programi ve bu program çerçevesinde kullanilan materyallerin, uzaktan egitimin gerekleri dogrultusunda özel olarak gelistirilmesi gerekir. Bu durum, geleneksel ilkögretim programinda ögrenciye kazandirilmasi öngörülen amaç ve davranislar ekseninden uzaklasmaya yol açmamalidir. 8.

Öngörülen modelin toplumsal basarisi; uzaktan egitimin niteligi, özellikleri, isleyisi ve uygulama ilkeleri konusunda, basta bu egitimden yararlanacak kesimler olmak üzere, kamuoyu desteginin saglanmasini öngörür. Kamuoyunun güven ve destegini saglama ve sürdürme baglaminda, uzaktan egitim uygulamalarinda islemsel açiklik ve duyarlik temeldir. 9.

Uzaktan egitimde ögrencinin basarili olabilmek için, kendi basina is görme, çalisma, ögrenme yöntem ve tekniklerini tanimasi ve kendine en uygun çalisma stilini bularak kullanmasi yaninda; ögrenme için kendini güdülemeyi, kendine güven duymayi, sebatkar olmayi da bilmesi gerekir. Ögrencide bu özelliklerin gelistirilmesi her asamada ve her yolla desteklenmelidir. 10.

Zorunlu ilkögretim yas grubundaki ögrenci, oturdugu yerlesim biriminde geleneksel egitim kurumlarindan kolaylikla yararlanma olanagi bulundugu sürece, öncelikle bu egitim kurumlarina yönlendirilmelidir. Yoksa, kimi toplumsal-ekonomik nedenlerle çocuklarini geleneksel egitim kurumlarina göndermekten uzak duran aileler için, uzaktan egitim, bunlarin gerçek niyetlerini maskeleme gibi, "kötü bir amaca" hizmet etmemelidir.

Ilkögretimde Uzaktan Egitim Için Yöntemsel Bakis

Zorunlu ilkögretimi yayginlastirmada uzaktan egitime dayali destekleyici bir modelin yasama geçirilebilmesi için, konuya bütüncül baglamda yaklasilmalidir. Bunun için, her degiskenin dikkatle gözden geçirilmesi zorunludur. Hedef kitlenin taninmasi, ögretim içeriginin analiz edilmesi, yönetim modelinin ortaya konulmasi, yatirim gereklerinin saptanmasi bunlar arasindadir. Dolayisiyla, hangi düzeyde olursa olsun etkili bir uzaktan egitim için ciddi planlama ve hazirlik çalismalarina gerek vardir (Ulug,1996). Ayrica, uzaktan egitimde kurulus maliyetleri hiç de az degildir.

Öte yandan, böylesi bir model için öncelikle, konunun siyasal düzeyde önem ve gereginin bir uygulama politikasi olarak benimsenmesi gerekmektedir. Uzaktan egitime yönelik ulusal düzeydeki modeller, ulusal egitim politikalarindan soyutlanamazlar (Mclsaac, 1996). Bu nedenle, ülkelere ve durumsal kosullara göre, uzaktan egitimdeki yapi ve isleyis modelleri de birbirinden farklidir. Konunun, siyasal yönetime mal edilmeden, alt düzeydeki yönetsel karar organlarinca uygulamaya sokulmasi yönündeki bir girisimin, Türkiye'de basari sansi yoktur. Kaldi ki, yüksekögretim ve ortaögretim sisteminde oldugu gibi; sinirli teknoloji, yöntem ve programlar çerçevesinde yüzbinlerce ögrenciyi bünyesine alarak uzaktan egitim adiyla yapilan ve "toplumsal kabulü" hiç de yüksek olmayan uygulamalar ortadadir. Dolayisiyla, ilkögretim düzeyinde uzaktan egitim yöntemlerini ise kosarak varolan örneklerden çok daha etkin ve nitelikli egitim hizmeti üretmenin ön kosulu, siyasal yönetimin, bu uygulamaya sahip çikarak her yönüyle desteklemesidir.

Aceleye getirilmis bir uzaktan egitim girisiminde basariya ulasilabilmesinin çok zor oldugu da burada vurgulanmalidir. Zorluk, uzaktan egitimin yapi ve gereklerinden kaynaklanmaktadir. Anilan egitimde asil üzerinde durulmasi ve yogunlasilmasi gereken, kurumsal model ve model tasarimidir. Baska bir anlatimla, uzaktan egitimde, geleneksel egitimin aksine, kurulus maliyeti yüksek olan ve zaman alan altyapi gerekleri karsilanmadan uygulamaya girisilmesi, hizmet etkinligini büyük ölçüde daraltacaktir. Böylesi bir yönelim, ögretim niteliginin de daha baslangiçta çok düsük düzeyde kalmasi sonucunu doguracagindan, uygulamanin kamuoyundan beklenen ilgi ve destegi görmesi kendiliginden sinirlanmis olacaktir.

Sonuç

Uzaktan egitim, gerek kullandigi yeni teknolojiler gerekse hedef kitleye ulasmada zaman ve mekan boyutundaki esneklikleri ve maliyet düsüklügü nedeniyle, devam zorunlulugunu öngören geleneksel egitim sistemlerinden yararlanamayanlar için çagdas bir egitim yaklasimidir.

Türkiye'nin toplumsal yapisindan kaynaklanan özel durum ve kosullar, sekiz yillik zorunlu ögretimin hizla ülke düzeyinde yayginlastirilmasini gerekli kilmaktadir. Bu noktada, özellikle kirsal alanda geleneksel sinifiçi egitim modelleriyle sorunun üstesinden gelinemeyecegi anlasilmaktadir. Bu durumda, uzaktan egitimin güç ve potansiyelinden yararlanilmasi, varolan kosullarda islevsel bir yol olarak görünmektedir. Bunun için konunun, bütüncül bir model ve belirli temel ilkeler baglaminda ele alinarak bir an önce uygulamaya geçilmesi gerekmektedir.

KAYNAKÇA

Alkan, C. (1998). "Uzaktan Egitimin Yapi ve Isleyis Boyutu", Uzaktan Egitim Dergisi. 2, (Kis). ss.4-9.

DIE. (1997). Türkiye Istatistik Yilligi 1996. Ankara: Basbakanlik Devlet Istatistik Enstitüsü.

Holmberg, B.(1989). Theory and Practice of Distance Education. London: Routledge.

Keegan, D. (1996). Foundations of Distance Education. London: Routledge.

MEB (1998). TBMM 1998 Yili Bütçe Raporu. Ankara: Milli Egitim Bakanligi.

Mclsaac, M.S. (1996). "Learning for the Future" in Türkiye First International Distance Education Symposium 12-15 November 1996 - Papers. Ankara:MONE-FRTED.

Ulug, F. (1996). "Uzaktan Egitimde Finansman ve Maliyet: Açikögretim Lisesi Örnegi", Türkiye 1. Uluslararasi Uzaktan Egitim Sempozyumu 12-15 kasim 1996 - Bildiriler. Ankara: MEB-FRTEB.

Ulug, F. (1997). "Sekiz Yillik Ilkögretimde Yayginlastirma Sorunu", ITÜ Vakif Dergisi, 23, (Temmuz), ss. 30-34.

Ulug, F ve Z. Kaya. (1997). Uzaktan Egitim Yaklasimiyla Ilkögretim. Ankara: Uzaktan Egitim Vakfi.

Anahtar Sözcükler: Ilkögretimin yayginlastirilmasi, Ilkögretimde uzaktan egitim, Ilkögretim ve uzaktan egitim, Uzaktan egitim ilkeleri.